เตนาห ‘‘รูปกลาปชาติอาทีนิ วิยา’’ติอาทิฯ อนุภวนสญฺชานนวิชานนกิจฺจานํ เวทนาทีนํ นิพฺพตฺติอาทิภูตานิปิ ชาติอาทีนิ ตถา น คยฺหนฺตีติ อาห ‘‘เวทิยน…เป.… อคยฺหมานานี’’ติฯ เตน เวทนากฺขนฺธาทีหิ ชาติอาทีนํ สงฺคหาภาวมาหฯ ‘‘ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา’’ติอาทิวจนโต ชาติอาทีนมฺปิ สงฺขตปริยาโย อตฺถีติ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺเจน สงฺขารกฺขนฺเธน เตสํ สงฺคโหติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขตา…เป.… สภาคานี’’ติฯ เตเนว จ สงฺขารกฺขนฺธสฺส อเนกนฺตปรมตฺถกิจฺจตา เวทิตพฺพาฯ ตถา ทุวิธานีติ วุตฺตปฺปกาเรน รูปารูปธมฺมานํ นิพฺพตฺติอาทิภาเวน ทฺวิปฺปการานิฯ เตนาติ ยถาวุตฺตสภาคตฺเถนฯ เตหิ ขนฺธาทีหีติ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูหิฯ

ปฐมนยสงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยนโย สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา

[171] ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺถ สงฺคหิตาสงฺคหิตสทฺทา ภินฺนาธิกรณา น คเหตพฺพา วิเสสนวิเสสิตพฺพตาย อิจฺฉิตตฺตาฯ โย หิ ธมฺโม สงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺโฐ อสงฺคหิโต เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺโฐ, สฺเวว อิธ อสงฺคหิตภาเวน ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชียตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตํ…เป.… ตเทว ทสฺเสนฺโต’’ติ อาหฯ เย หิ ธมฺมา จกฺขายตเนน ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน จ อสงฺคหิตา, เตสํเยว ปุน ขนฺธาทีหิ อสงฺคโห ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จกฺขายตเนน…เป.… อาหา’’ติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ นเยสุ วาเรสุ จฯ ขนฺธาทิสงฺคหสามญฺญานนฺติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตานํ ขนฺธาทิสงฺคหานํฯ ‘‘สามญฺญโชตนา วิเสเส อวติฏฺฐตี’’ติ อาห ‘‘นิจฺจํ วิเสสาเปกฺขตฺตา’’ติฯ วิเสสาวโพธนตฺถานิ ปญฺหพฺยากรณานีติ วุตฺตํ ‘‘เภทนิสฺสิตตฺตา จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาน’’นฺติฯ สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนาติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตาปิ รูปกฺขนฺธาทินา สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนา, ขนฺธาทินา สงฺคโหติ อตฺโถฯ สุทฺธาติ เกวลา อนวเสสา, สามญฺญภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถาติ ยถาธิกเต ทุติยนเยฯ สามญฺญโชตนาย วิเสสนิทฺทิฏฺฐตฺตา อาห ‘‘สงฺคหิ…เป.… นิทฺธาริตตฺตา’’ติฯ

ตีสุ สงฺคเหสูติ ขนฺธาทิสงฺคเหสุ ตีสุฯ อญฺเญหีติ วุตฺตาวเสเสหิ ทฺวีหิ เอเกน วาฯ เอตฺตเกเนว ทสฺเสตพฺพา สิยุํ ตาวตาปิ สงฺคหิเตน อสงฺคหิตภาวสฺส ปกาสิตตฺตาฯ เตสนฺติ สงฺคหิเตนอสงฺคหิตภาเวน วุตฺตธมฺมานํฯ เอวํวิธานนฺติ ‘‘จกฺขายตนํ โสตายตน’’นฺติอาทินา อนิทฺธาริตวิเสสานํฯ อสมฺภวาติ วุตฺตปฺปกาเรน นิทฺทิสิตุํ อสมฺภวาฯ สงฺคหาทินยทสฺสนมตฺตํ นยมาติกาย พฺยาปาโร, ยตฺถ ปน สงฺคหาทโย, เต ขนฺธาทโย กุสลาทโย จ เตสํ วิสยภูตาติ เตหิ วินา สงฺคหาทีนํ ปวตฺติ นตฺถิฯ เตนาห ‘‘นยมาติกาย อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาเปกฺขตฺตา’’ติฯ สงฺคาหกํ อสงฺคาหกญฺจาติ วตฺตพฺพํฯ โย หิ อิธ สงฺคาหกภาเวน วุตฺโต ธมฺโม อสงฺคาหกภาเวนปิ วุตฺโตเยวาติฯ

‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ, ‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ จ ยตฺถ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพธมฺมวิเสสนิทฺธารณํ นตฺถิ, ตตฺถ ปฐมนเย ฉฏฺฐนเย จ ‘‘รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโต? เอเกน ขนฺเธนา’’ติ (ธาตุ. 6), ‘‘รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺโตติ? นตฺถิฯ จตูหิ ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. 228) จ เอวํ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพภาเวนฯ อิตเรสูติ ทุติยาทินเยสุฯ ตสฺส ตสฺสาติ ยํ ปุจฺฉิตพฺพํ วิสฺสชฺชิตพฺพญฺจ ‘‘เย ธมฺมา’’ติ อนิยมิตรูเปน นิทฺธาริตํ, ตสฺส ตสฺส ‘‘เต ธมฺมา’’ติ นิยามกภาเวนฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปกรเณฯ เยน เยน จกฺขายตนาทินา สงฺคาหเกนฯ ขนฺธาทิสงฺคเหสูติ ขนฺธายตนธาตุสงฺคเหสุฯ เตน เตนาติ ขนฺธาทิสงฺคเหนฯ อญฺญนฺติ ตโต ตโต สงฺคาหกโต อญฺญํฯ ตพฺพินิมุตฺตํ สงฺคเหตพฺพาสงฺคเหตพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ อตฺถิ, ตํ ตเทว ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ สงฺคาหกาสงฺคาหกภาเวน อุทฺธฏํฯ อญฺโญ ธมฺโม นตฺถิ ตสฺส สภาคภาเวน สงฺคาหกสฺเสว อภาวโตฯ สิยา ปเนตํ สภาเคน เอกเทเสน สงฺคโหติ, ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น จ โส…เป.… โหตี’’ติฯ ยญฺจาติอาทินา วจนนฺตรํ ปริหรติฯ

ยทิ จาติอาทินาปิ ตสฺเสว เตน สงฺคหาภาวํ ปาฐาภาวทสฺสเนน วิภาเวติฯ ตตฺถ โส เอวาติ โย รูปาทิกฺขนฺโธ สงฺคาหกภาเวน วุตฺโต, โส เอว เตน รูปาทิกฺขนฺเธน สงฺคยฺเหยฺย สงฺคเหตพฺโพ ภเวยฺย, เตเนว ตสฺส สงฺคหาภาเว ลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ โส เอว ตสฺส สภาโค วิสภาโค จา’’ติฯ เอกเทสา วิย จกฺขายตนาทโย สมุทายสฺส รูปกฺขนฺธาทิกสฺสฯ รูปกฺขนฺโธ จกฺขายตนาทีนํ น สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ สภาควิสภาคภาวาภาวโตฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สมุทายนฺโตคธานนฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ ตตฺถ เยนาติ วิภาเคนฯ เตติ เอกเทสาฯ เตสนฺติ เอกเทสานํฯ เอตฺถ ตทนฺโตคธตาย วิภาคาภาโว, วิภาคาภาเวน สภาควิสภาคตาภาโว, เตน สงฺคาหกาสงฺคาหกตาภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ

ยถา สพฺเพน สพฺพํ สภาควิสภาคาภาเวน เอกเทสานํ สมุทาโย สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ น โหติ, เอวํ เอกเทสสภาควิสภาคานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถาติอาทิ อุทาหรณทสฺสเนน ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ ขนฺธสงฺคเหน สงฺคาหกํ อสงฺคาหกญฺจาติ โยชนาฯ ตถา เสเสสุปิฯ น หิ เอกเทส…เป.… วิสภาคํ เยน สมุทาโย สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ สงฺคาหกตฺตํ ตาว มา โหตุ, อสงฺคาหกตฺตํ ปน กสฺมา ปฏิกฺขิปียตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปรามสติฯ อตฺตโต อญฺญสฺส, อตฺตนิ อนฺโตคธโต อญฺญสฺส, อตฺเตกเทสสภาคโต อญฺญสฺส สติปิ อสงฺคาหกตฺเตติ โยชนาฯ ตํ ปเนตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิโต อสงฺคหิโต จ น โหตี’’ติอาทินา วุตฺเต ตโย ปกาเร สนฺธาย วุตฺตํฯ สงฺคาหกตฺตเมว เอเตสํ นตฺถีติ เอเตสํ อตฺตา, อตฺตนิ อนฺโตคโธ, อตฺเตกเทสสภาโค จาติ วุตฺตานํ สงฺคาหกภาโว เอว นตฺถิ สภาคาภาวโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น หิ โส เอว ตสฺส สภาโค’’ติอาทิฯ เยนาติ สงฺคาหกตฺเตนฯ เอวรูปานนฺติ ยถาวุตฺตานํ ติปฺปการานํ อคฺคหณํ เวทิตพฺพํ สติปิ วิสภาคภาเวติ อธิปฺปาโยฯ

เตนาติ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติอาทินา วจเนนฯ เอกเทสสฺส เวทนากฺขนฺธาทิกสฺส สมุทายสฺส ธมฺมายตนสฺส สงฺคาหกตฺตํ เอกเทเสน สมุทายสฺส สงฺคหิตภาวนฺติ อตฺโถ, สมุทายสฺส รูปกฺขนฺธสฺส เอกเทสสฺส จกฺขายตนสฺส โสตายตนสฺส จ สงฺคาหกตฺตํ สมุทาเยน เอกเทสสฺส สงฺคหิตภาวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ เอวํ น ทสฺเสติ, อถ กิํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘จตุกฺขนฺธคณนเภเทหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ จตุกฺขนฺธคณนเภเทหีติ รูปาทิจตุกฺขนฺธคณนวิภาเคหิ ฯ ปญฺจธาติ รูปาทิจตุกฺขนฺธสงฺคโห วิญฺญาณกฺขนฺธสงฺคโหติ เอวํ ปญฺจปฺปกาเรน ภินฺนตํฯ เตนาห ‘‘คเณตพฺพาคเณตพฺพภาเวนา’’ติฯ ‘‘เอเกน ขนฺเธนา’’ติอาทีสุ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น กตฺตุอตฺเถติ กตฺวา อาห ‘‘สงฺคาหกาสงฺคาหกนิรเปกฺขาน’’นฺติฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมกรณมตฺตสพฺภาวา’’ติฯ ทุติยาทโย ปน นยาฯ อคณนาทิทสฺสนานีติ อคณนคณนทสฺสนานิฯ นนุ จ ทุติยาทีสุ คณนาทีนิปิ วิชฺชนฺตีติ? สจฺจํ วิชฺชนฺติ, ตานิ ปน วิเสสนภูตานิ อปฺปธานานีติ วิเสสิตพฺพภูตานํ ปธานานํ วเสเนวํ วุตฺตํฯ ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติอาทินา กตฺตุอาทโย นิทฺทิฏฺฐาติ อาห ‘‘กตฺตุกรณกมฺมตฺตยสพฺภาวา’’ติฯ

ตถา ตถาติ เตน เตน รูปกฺขนฺธาทิปฺปกาเรนฯ ตํตํขนฺธาทิภาวาภาโว สภาควิสภาคตาติ รูปธมฺมาทีนํ รูปกฺขนฺธาทิภาโว สภาคตา, เวทนากฺขนฺธาทิอภาโว วิสภาคตาติ อตฺโถฯ ยถานิทฺธาริตธมฺมทสฺสเนติ ‘‘เย ธมฺมา, เต ธมฺมา’’ติ นิทฺธาริตปฺปการธมฺมนิรูปเนฯ สงฺคาหกสงฺคเหตพฺพานนฺติ จกฺขายตนาทิกสฺส สงฺคาหกสฺส โสตายตนาทิกสฺส จ สงฺคเหตพฺพสฺสฯ สมานกฺขนฺธาทิภาโวติ เอกกฺขนฺธาทิภาโว, รูปกฺขนฺธาทิภาโวติ อตฺโถฯ ตทภาโวติ ตสฺส สมานกฺขนฺธาทิภาวสฺส อภาโว อญฺญกฺขนฺธาทิภาโวฯ อยนฺติ ยฺวายํ ปฐมนเย ตถา ตถา คเณตพฺพาคเณตพฺพตาสงฺขาโต ทุติยาทินเยสุ ยถาวุตฺตานํ สมานกฺขนฺธาทิภาวาภาวสงฺขาโต ตํตํขนฺธาทิภาวาภาโว วุตฺโต, อยเมเตสํ ทฺวิปฺปการานํ นยานํ สภาควิสภาคตาสุ วิเสโสฯ

สมุทยสจฺจสุขินฺทฺริยาทีติ อาทิ-สทฺเทน มคฺคสจฺจทุกฺขินฺทฺริยาทิ สงฺคยฺหติฯ

อสงฺคาหกตฺตาภาวโตติ สงฺคหิตตาวิสิฏฺฐสฺส อสงฺคาหกตฺตสฺส อภาวโต ฯ น หิ สกฺกา ‘‘สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติอาทิ วตฺตุํฯ ทุกฺขสจฺจสทิสานิ อพฺยากตปทาทีนิฯ อิตเรหีติ อายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคาหกตฺตาสงฺคาหกตฺตาภาวโต น อุทฺธฏานีติ โยชนาฯ เอวนฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ น รูปกฺขนฺโธติ น สพฺโพ รูปกฺขนฺธธมฺโมติ อตฺโถฯ

‘‘ขนฺธปเทนา’’ติ อิทํ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น กตฺตุอตฺเถติ อาห ‘‘ขนฺธปทสงฺคเหนาติ อตฺโถ’’ติฯ เตเนวสฺส กตฺตุอตฺถตํ ปฏิเสเธตุํ ‘‘น สงฺคาหเกนา’’ติ วุตฺตํฯ กรณํ ปน กตฺตุรหิตํ นตฺถีติ อาห ‘‘เกนจิ สงฺคาหเกนาติ อิทํ ปน อาเนตฺวา วตฺตพฺพ’’นฺติฯ สงฺคาหเกสุ น ยุชฺชติ น สงฺคเหตพฺเพสูติ อธิปฺปาโยฯ รูปกฺขนฺธธมฺมา หิ ‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ วุตฺตาติฯ สมุทาเย วุตฺตวิธิ ตทวยเวปิ สมฺภวตีติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปนฺโต ‘‘เอเตน นเยนา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิโยคีนิวตฺตนํ เอว-สทฺเทน กรียตีติ อาห ‘‘น หิ อญฺญมตฺตนิวารณํ เอว-สทฺทสฺส อตฺโถ’’ติฯ เตนาห ‘‘สงฺคาหกโต อญฺญนิวารณํ เอว-สทฺทสฺส อตฺโถ’’ติฯ โส จ…เป.… เปกฺขนฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ สงฺคาหกาเปกฺขตฺเต หิ ‘‘โส จา’’ติอาทิวจนสฺส ‘‘จกฺขายตเนน รูปกฺขนฺโธว สงฺคหิโต’’ติ เอตฺถ จกฺขายตนํ สงฺคาหกนฺติ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อสมฺภโว เอวาติ อิทานิ ตํ อสมฺภวํ วิภาเวนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอตฺถาติ ‘‘อฑฺเฒกาทสหิ อายตนธาตูหี’’ติ เอตฺถฯ ‘‘รูปกฺขนฺเธนา’’ติ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ อายตนธาตุวิเสสนตฺถํฯ น โส เอว ตสฺส, สมุทาโย วา ตเทกเทสานํ สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺโธ…เป.… น โหตี’’ติฯ อิมินา ปริยาเยนาติ ยสฺมา วุตฺตปฺปการํ สงฺคาหกตฺตํ นตฺถิ ‘‘เยน สงฺคหิตสฺส อสงฺคาหกํ สิยา’’ติ อิมินา ปริยาเยนฯ อสงฺคหิตตาย อภาโว วุตฺโต อฏฺฐกถายํ (ธาตุ. อฏฺฐ. 171) ‘‘โส จ…เป.… นตฺถี’’ติฯ สงฺคหิตตายาติ นิปฺปริยาเยน สงฺคหิตภาเวน อสงฺคหิตตาย อภาโว วุตฺโตติ น ยุชฺชตีติ โยชนาฯ

สา สงฺคหิตตาติ อตฺตนา อตฺตโน, อตฺเตกเทสานํ วา สงฺคหิตตาฯ เตนาติ รูปกฺขนฺเธนฯ เตสนฺติ รูปกฺขนฺธตเทกเทสานํฯ อตฺถิ จ วิปฺปยุตฺตตา เวทนากฺขนฺธาทีหิฯ จกฺขายตนาทีหิ วิยาติ วิสทิสุทาหรณํฯ เอเตหิ รูปเวทนากฺขนฺธาทีหิ อญฺเญหิ จ เอวรูเปหิฯ เอตานิ อญฺญานิ จาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

เตเนว ตสฺส สงฺคหิตตฺตาภาวทสฺสเนน เหฏฺฐา ทสฺสิเตนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วาเรฯ อคฺคหเณติ อกถเน, อเทสนายนฺติ อตฺโถฯ สมุทยสจฺจาทีสูติ สมุทยสจฺจสุขินฺทฺริยาทีสุ ยุชฺเชยฺย ตํ การณํฯ กสฺมา? เตหิ สมุทยสจฺจาทีหิ ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิเต ธมฺมชาเต สติ ตสฺส อายตนสงฺคหาทีหิ อสงฺคหิตตฺตสฺส อภาวโตฯ รูปกฺขนฺธาทีหีติ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทีหิฯ สงฺคหิตเมว นตฺถิ, กสฺมา? ‘‘โส เอว ตสฺส สงฺคาหโก น โหตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ยทิปิ รูปกฺขนฺธาทินา รูปกฺขนฺธาทิกสฺส อตฺตโน…เป.… นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺส ปน เวทนากฺขนฺธาทิกสฺส รูปกฺขนฺธาทินา สงฺคหิตตฺตาภาเวน อสงฺคหิตตฺตํ อตฺถีติ โยชนาฯ อุภยาภาโวติ สงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตาภาโวฯ เอตฺถ เอตสฺมิํ วาเรฯ ธมฺมายตนชีวิตินฺทฺริยาทีนนฺติ ธมฺมายตนาทีนํ ขนฺธจตุกฺกสงฺคาหกตฺเต, ชีวิตินฺทฺริยาทีนํ ขนฺธทุกสงฺคาหกตฺเตติ โยชนาฯ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ‘‘สตี’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ อาทิ-สทฺเทน ปฐเมน ธมฺมธาตุสฬายตนาทีนํ สุขินฺทฺริยาทีนญฺจ, ทุติเยน เอกกฺขนฺธสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สุขินฺทฺริยญฺหิ เวทนากฺขนฺธสฺเสว สงฺคาหกํฯ เตสนฺติ ขนฺธจตุกฺกขนฺธทุกาทีนํ อสงฺคหิตตา น นตฺถิ อตฺเถวาติ ตสฺสา อภาโว อเนกนฺติโกฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘รูปกฺขนฺธาทีหิ ปนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ

ตตฺเถวาติ ตสฺมิํเยว ปุพฺเพ วุตฺเต สนิทสฺสนสปฺปฏิฆปเทฯ นิวตฺเตตฺวา คณฺหนฺโตติ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา คณฺหนฺโต ปจฺจามสนฺโตฯ ตทวตฺตพฺพตาติ เตสํ สงฺคาหกาสงฺคาหกสงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตานํ อวตฺตพฺพตาฯ อสงฺคาหกตฺตาภาวโต เอว…เป.… น สงฺคาหกตฺตาภาวโตติ ยสฺมา เนสํ อสงฺคาหกตฺตํ วิย สงฺคาหกตฺตมฺปิ นตฺถิ, ตโต เอว สงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตมฺปีติ ทสฺเสติฯ

ทุติยนยสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยนโย อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา

[179] รูปกฺขนฺเธน ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิเตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอกเทสสภาคตา สมุทายสภาคตา น โหติ, ตสฺมาฯ เตนาติ รูปกฺขนฺเธนฯ ตานีติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิพฺพานานิฯ ยถา จ เอกเทสวิสภาคตาย น สงฺคหิตตา, เอวํ เอกเทสสภาคตาย อสงฺคหิตตาปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิมาหฯ สงฺคหิตาเนว น น โหนฺตีติ โยชนาฯ เตติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิพฺพานสุขุมรูปธมฺมาฯ เตหีติ วิญฺญาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีหิฯ น กถญฺจิ สมฺมิสฺสาติ เกนจิปิ ปกาเรน น สมฺมิสฺสาติ อสมฺมิสฺสตาย สงฺคหิตตฺตาภาวํ สาเธติฯ รูปกฺขนฺเธน วิย…เป.… น โหตีติ ยถา รูปกฺขนฺเธน สภาคตาภาวโต นิพฺพานํ น เกนจิปิ สงฺคหเณน สงฺคหิตํ, เอวํ วิญฺญาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีหิ ตํ อายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคหิตํ น โหตีติ ขนฺธสงฺคหาภาโว ปากโฏ วุตฺโตวาติ เอวํ วุตฺตํฯ

เอวรูปานนฺติ รูปกฺขนฺธวิญฺญาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีนํฯ น หิ นิพฺพานํ สนฺธาย ‘‘รูปกฺขนฺเธน วิญฺญาณกฺขนฺเธน จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ สกฺกา วตฺตุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สงฺคาหกตฺตาภาวโต เอวา’’ติฯ ตถา ‘‘อพฺยากเตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติอาทิ น สกฺกา วตฺตุํ ตาทิสสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตติ อาห ‘‘สนิพฺพาน…เป.… ภาวโตวา’’ติฯ อคฺคหณํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ กญฺจีติ กญฺจิ ธมฺมชาตํฯ เตติ อพฺยากตธมฺมาทโยฯ อตฺตโนติ อพฺยากตธมฺมาทิํ สนฺธายาหฯ เอกเทโสติ รูปกฺขนฺธาทิฯ อตฺเตกเทสสภาโคติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺนตาย ตเทกเทสสภาโคฯ อสงฺคหิตสงฺคาหกตฺตาติ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตานํ สญฺญากฺขนฺธาทีนํ อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคาหกตฺตาติ อตฺโถฯ

วิสภาคกฺขนฺธนิพฺพานสมุทายตฺตา ขนฺธสงฺคเหน ธมฺมายตเนน น โกจิ ธมฺโม สงฺคหิโต อตฺถีติ โยชนาฯ เอตสฺสาติ ‘‘ธมฺมายตเนน สงฺคหิตา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส ธมฺมายตนคณเนน สงฺคหิตาติ อตฺโถฯ โอฬาริกรูปสมฺมิสฺสํ ธมฺมายตเนกเทสํฯ

ตติยนยอสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ